Wat doet de Commissie om de rechtsstaat te handhaven?

Het instrumentarium voor de rechtsstaat

De handhaving van onze fundamentele waarden is een gedeelde verantwoordelijkheid van alle EU-instellingen en alle lidstaten. Zoals erkend door het Hof van Justitie, is de Europese Commissie verantwoordelijk voor het waarborgen van de eerbiediging van de rechtsstaat en voor de inachtneming van het recht, de waarden en de beginselen van de EU. De Commissie beschikt over een aantal instrumenten — het zogenaamde EU-instrumentarium voor de rechtsstaat. Omdat de bedreigingen van de rechtsstaat uiteenlopen, hebben we de keuze uit verschillende instrumenten. Elk instrument is aangepast aan de specifieke concrete situatie en beoogt problemen in verband met de rechtsstaat onder de aandacht te brengen, te voorkomen, of aan te pakken.  

Verslag over de rechtsstaat

Sinds 2020 publiceert de Europese Commissie elk jaar haar verslag over de rechtsstaat. Dit verslag staat centraal in een jaarlijkse cyclus, het zogenaamde rechtsstaatmechanisme, dat een overzicht biedt van de rechtsstatelijke situatie in elke EU-lidstaat. Daarbij wordt gekeken naar zowel positieve als negatieve ontwikkelingen. In het kader van deze beoordeling, die het resultaat is van honderden bijeenkomsten met autoriteiten en belanghebbenden per jaar, richt de Europese Commissie ook specifieke aanbevelingen tot elke afzonderlijke lidstaat.   

Deze aanpak heeft resultaten opgeleverd: 65 % van de aanbevelingen uit 2022 is in 2023 geheel of gedeeltelijk opgevolgd. Hieruit blijkt dat het verslag over de rechtsstaat een belangrijke aanjager van veranderingen is waar het gaat om de handhaving van hoge normen voor de rechtsstaat in de EU. Vanaf 2024 heeft het verslag ook betrekking op vier uitbreidingslanden.   

Ontmoet de mensen achter het verslag over de rechtsstaat in onze reeks video’s en kom meer te weten over hoe het verslag tot stand komt, de debatten die het in gang zet en de resultaten die het heeft opgeleverd. Deel de video’s op sociale media met hashtag #RuleOfLaw. 

Verslag over de rechtsstaat

Opstellen van het verslag over de rechtsstaat

Permanente dialoog ter verbetering van de rechtsstaat - verslag

Vijf jaar verbetering van de rechtsstaat - verslag

Andere instrumenten

Instrumenten ter bevordering van de rechtsstaat en ter voorkoming van problemen:  

• EU-scorebord voor justitie: een jaarverslag met vergelijkbare data over de onafhankelijkheid, kwaliteit en doeltreffendheid van de nationale rechtsstelsels. 
• Europees Semester: een jaarlijks proces dat resulteert in landspecifieke aanbevelingen over macro-economische en structurele kwesties, met inbegrip van rechtsstelsels en corruptiebestrijding, met als doel de economische groei te stimuleren. 
• EU-ondersteuning van structurele hervormingen: de EU verleent de lidstaten technische en financiële steun om structurele hervormingen door te voeren, bijvoorbeeld via het instrument voor technische ondersteuning en in het kader van de herstel- en veerkrachtfaciliteit. Veel lidstaten hebben in hun herstel- en veerkrachtplannen hervormingen en investeringen opgenomen om hun rechtsstelsel, corruptiebestrijdingskaders of de kwaliteit van het wetgevingsproces te versterken.  
• Ondersteuning van het maatschappelijk middenveld, netwerken en projecten: financieringsinstrumenten, communicatiecampagnes en promotieactiviteiten van de EU, met inbegrip van steun aan justitiële netwerken, pluraliteit en vrijheid van de media.

Instrumenten om problemen op het gebied van de rechtsstaat aan te pakken:  

• Inbreukprocedures: deze procedures garanderen dat de EU-wetgeving op nationaal niveau correct wordt toegepast en geëerbiedigd. De Commissie kan inbreukprocedures inleiden om rechtsbescherming te laten waarborgen door een onafhankelijk en onpartijdig gerecht dat bij wet is ingesteld, zoals vereist door artikel 19, lid 1, van het Verdrag betreffende de Europese Unie (VEU), gelezen in samenhang met artikel 47 van het Handvest van de grondrechten.  
• Artikel 7 VWEU: artikel 7 van het Verdrag betreffende de Europese Unie is een instrument om (het risico op) ernstige schendingen van de rechtsstaat aan te pakken, via dialoog en de mogelijkheid dat de Raad sancties vaststelt.  
• Kader voor de rechtsstaat: een instrument voor vroegtijdige waarschuwing dat de Commissie in maart 2014 heeft vastgesteld om met een lidstaat een gestructureerde dialoog te kunnen voeren over de aanpak van systemische bedreigingen voor de rechtsstaat, teneinde escalatie te voorkomen.  
• Conditionaliteit van de algemene begroting: het conditionaliteitsmechanisme kan worden toegepast in geval van inbreuken op de beginselen van de rechtsstaat het goed financieel beheer van de Uniebegroting of de bescherming van de financiële belangen van de Unie op een kennelijk directe manier aantasten of ernstig dreigen aan te tasten.  
• Horizontale randvoorwaarde van het Handvest van de grondrechten: dit is een ander instrument voor het beschermen van EU-middelen in het kader van het cohesiebeleid. De horizontale randvoorwaarde van het Handvest van de grondrechten vereist dat alle lidstaten doeltreffende mechanismen invoeren om ervoor te zorgen dat de door de verordening gemeenschappelijke bepalingen ondersteunde programma’s en de uitvoering ervan in overeenstemming zijn met het Handvest. Dit is een voorwaarde voor de vergoeding van de uitgaven in kwestie. 
• Mechanisme voor samenwerking en toetsing: dit was een mechanisme voor regelmatige monitoring van en verslaglegging over de vooruitgang die in Roemenië en Bulgarije werd geboekt ten opzichte van de bij de toetreding vastgestelde ijkpunten in verband met de hervorming van het justitiële stelsel en de aanpak van corruptie, en voor Bulgarije, de bestrijding van de georganiseerde misdaad. Het werd in 2023 opgeheven.