Pandemia COVID-19 była poważnym wstrząsem i ogromnym wyzwaniem dla gospodarki światowej i europejskiej. Źródła utrzymania obywateli UE zostały poddane ogromnej presji. W sytuacji kryzysu zdrowotnego ochrona kluczowych sektorów naszej gospodarki, przedsiębiorstw i pracowników była konieczna.
Komisja podjęła natychmiastowe działania w celu złagodzenia skutków gospodarczych pandemii – zezwoliła państwom członkowskim na prowadzenie zdecydowanych działań, a sama wprowadziła nadzwyczajne środki gospodarcze i inicjatywy, aby pomagać pracownikom i pracodawcom oraz wspierać gospodarkę w czasie kryzysu. Obok zajęcia się najpilniejszymi potrzebami, w reakcji na wstrząs gospodarczy spowodowany pandemią Komisja przyjęła bezprecedensowy plan odbudowy, inwestycji i reform – NextGenerationEU, który został przyjęty wraz z wieloletnim budżetem UE na lata 2021–2027.
Ochrona przedsiębiorstw i miejsc pracy
Komisja wprowadziła środki i instrumenty w celu ochrony miejsc pracy i pracowników, którzy ucierpieli w wyniku pandemii COVID-19.
Europejski instrument tymczasowego wsparcia w celu zmniejszenia zagrożeń związanych z bezrobociem w sytuacji nadzwyczajnej (SURE) mający na celu ochronę dochodów pracowników i utrzymanie przedsiębiorstw na rynku.
Od 2020 r. w jego ramach udzielono wsparcia około 31,5 mln pracowników i ponad 2,5 mln przedsiębiorstw w 19 państwach członkowskich.
Podejmowane przez UE środki mające na celu zwiększenie zatrudnienia młodych osób i wzmocnienie ich pozycji jako siły napędowej cyfrowej i ekologicznej gospodarki.
Efektem tych działań jest już wzmocniona gwarancja dla młodzieży, zmodernizowane europejskie ramy kształcenia i szkolenia zawodowego oraz nowy impuls dla systemu przygotowania zawodowego. Od 2014 r. w ramach programu gwarancji dla młodzieży ponad 36 mln młodych osób otrzymało ofertę zatrudnienia, dalszego kształcenia, przygotowania zawodowego lub stażu.
Przekształcenie zasad filaru w konkretne działania dla obywateli.
W planie określono główne cele, które UE powinna osiągnąć do 2030 r., a mianowicie zatrudnienie co najmniej 78 proc. osób w wieku 20–64 lat, zapewnienie co roku udziału 60 proc. wszystkich dorosłych w szkoleniach oraz zmniejszenie liczby osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym o co najmniej 15 mln.
Ochrona małych i średnich przedsiębiorstw
Skutki gospodarcze kryzysu związanego z koronawirusem w różnym stopniu dotykały poszczególne sektory przemysłu i przedsiębiorstwa.
Aby wesprzeć małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) będące trzonem gospodarki UE, Komisja wraz z Grupą Europejskiego Banku Inwestycyjnego i przy wsparciu Europejskiego Funduszu na rzecz Inwestycji Strategicznych (EFIS) opracowała kompleksowy pakiet działań. Na przykład 714 mln euro z EFIS przesunięto do instrumentu gwarancji kredytowych programu COSME, co umożliwiło Europejskiemu Funduszowi Inwestycyjnemu (EFI) przekonanie banków do zapewnienia płynności MŚP dotkniętym kryzysem związanym z koronawirusem. Użytkownikom instrumentu zapewniono większą elastyczność, a stopę gwarancji zwiększono z 50 do 80 proc.
Do końca grudnia 2022 r. wsparcie to pomogło zapewnić płynność ponad 180 tys. małych i średnich firm w całej Europie, a dla lokalnych banków stało się zachętą do przeznaczenia ponad 10 mld euro na finansowanie płynności w ramach programu COSME COVID.
Wspieranie regionów i społeczności lokalnych dzięki środkom polityki spójności i inwestycjom
Społeczności krajowe, regionalne i lokalne znalazły się na pierwszej linii walki z pandemią i jej skutkami. W ciągu zaledwie kilku tygodni Komisja zmieniła zasady unijnej polityki spójności, aby zapewnić państwom członkowskim dodatkową elastyczność, płynność i uproszczenie. W tym celu przyjęła dwie inicjatywy inwestycyjne będące odpowiedzią na koronawirusa: inicjatywę CRII i CRII+. Państwa członkowskie mogły przekierowywać niewykorzystane środki w ramach polityki spójności tam, gdzie były one wtedy najbardziej potrzebne, a mianowicie do sektora opieki zdrowotnej, na wsparcie przedsiębiorstw czy ochronę słabszych grup społecznych. Wartość takich działań w ciągu zaledwie pierwszych sześciu miesięcy wyniosła 13 mld euro, a obecnie wzrosła do 24 mld euro. Środki te pozwoliły przedsiębiorstwom utrzymać się na rynku podczas lockdownów, dostarczyć potrzebny sprzęt medyczny do szpitali oraz zapewnić osobom w trudnej sytuacji wszelkie potrzebne im wsparcie medyczne i społeczne.
W ramach NextGenerationEU zasilono politykę spójności dodatkowymi 50 mld euro za pośrednictwem nowo utworzonego REACT-EU. Środki te miały zostać przeznaczone na odbudowę po pandemii ze szczególnym naciskiem na priorytety ekologiczne i cyfrowe. Inicjatywa REACT-EU przyczyniła się do ożywienia działalności przedsiębiorstw, przyspieszenia badań naukowych i rozwoju oraz zapewnienia osobom potrzebującym dostępu do kształcenia, szkolenia i wsparcia w zakresie zatrudnienia. W ciągu pierwszych trzech miesięcy Komisja zatwierdziła ponad 80 proc. dostępnych środków finansowych na 2021 r.
Długoterminowe inicjatywy wspierające odbudowę gospodarczą
Równolegle z wprowadzeniem środków mających na celu złagodzenie skutków gospodarczych pandemii Komisja zaproponowała pakiet NextGenerationEU – plan, który miał pozwolić Unii wyjść z kryzysu związanego z COVID-19 silniejszą i bardziej odporną.
Instrument na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (RRF) to tymczasowy instrument, który jest centralnym elementem programu NextGenerationEU. Za pośrednictwem tego instrumentu Komisja pozyskuje środki finansowe poprzez zaciąganie pożyczek na rynkach kapitałowych (emitując obligacje w imieniu UE). Są one następnie dostępne dla państw członkowskich w celu realizacji ambitnych reform i inwestycji, które:
-
sprawią, że ich gospodarki i społeczeństwa będą bardziej zrównoważone, odporne i przygotowane na transformację ekologiczną i cyfrową, zgodnie z priorytetami UE
-
stanowią odpowiedź na wyzwania wskazane w zaleceniach dla poszczególnych krajów w ramach europejskiego semestru na rzecz koordynacji polityki gospodarczej i społecznej.
RRF jest również istotny dla realizacji planu REPowerEU – reakcji Komisji na trudności społeczno-gospodarcze i zakłócenia na światowym rynku energii spowodowane inwazją Rosji na Ukrainę.
Wieloletni budżet UE i program NextGeneration EU opierający się na Instrumencie na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (RRF) przyjęto w grudniu 2020 r. Do sierpnia 2023 r. z 723 mld euro dostępnych w ramach Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności wypłacono łącznie 153 mld euro (w cenach z 2022 r.).
Projekty finansowane z RRF przynoszą wymierne rezultaty gospodarkom państw członkowskich i społecznościom lokalnym w wielu dziedzinach, w tym w zakresie transformacji ekologicznej i cyfrowej, spójności społecznej i terytorialnej, zrównoważonego wzrostu gospodarczego sprzyjającego włączeniu społecznemu, odporności i polityki na rzecz następnego pokolenia. Przykłady projektów we wszystkich państwach członkowskich są dostępne na stronie internetowej RRF.
19 marca 2020 r. Komisja przyjęła tymczasowe ramy pomocy państwa w celu wsparcia gospodarki w kontekście epidemii COVID-19, aby umożliwić państwom członkowskim wykorzystanie pełnej elastyczności przewidzianej w zasadach pomocy państwa do wsparcia gospodarki w związku z pandemią COVID-19. Tymczasowe ramy umożliwiły państwom członkowskim udzielenie niezbędnego i proporcjonalnego wsparcia przedsiębiorstwom, które w zwykłych warunkach byłyby rentowne, a które z powodu pandemii znalazły się w trudnej sytuacji finansowej. Od czasu przyjęcia tych ram Komisja zatwierdziła ponad 1020 bazujących na nich programów krajowych, co odpowiada około 3 bln euro zatwierdzonej pomocy państwa. W maju 2022 r. ogłoszono, że tymczasowe ramy pomocy państwa w związku z COVID-19 nie zostaną przedłużone na okres po 30 czerwca 2022 r., z pewnymi wyjątkami. Wyjątki te to środki wsparcia inwestycji i wypłacalności, które będą obowiązywać do 31 grudnia 2023 r.
Elastyczność w ramach reguł fiskalnych UE
20 marca 2020 r., po raz pierwszy w historii, Komisja Europejska uruchomiła ogólną klauzulę wyjścia w ramach paktu stabilności i wzrostu. Był to element jej strategii mającej na celu szybkie i zdecydowane działanie w reakcji na pandemię koronawirusa. Ogólna klauzula wyjścia umożliwiała państwom członkowskim wprowadzanie adekwatnych środków przeciwdziałania kryzysowi i tymczasowe odstąpienie od stosowania wymogów europejskich ram budżetowych, które zazwyczaj obowiązują.
Ogólna klauzula wyjścia zostanie zdezaktywowana z końcem 2023 r. W komunikacie Komisji na temat wiosennego pakietu europejskiego semestru, opublikowanym w maju 2022 r., stwierdzono, że warunki dezaktywacji ogólnej klauzuli wyjścia będą spełnione od 2024 r. Ocenę tę potwierdzono w rocznej analizie wzrostu gospodarczego z listopada 2022 r., zauważając, że gospodarka europejska wyszła z okresu poważnego pogorszenia koniunktury. Wróciła ona do stanu sprzed pandemii i przetrwała dotkliwy etap wstrząsu spowodowanego wzrostem cen energii w wyniku wojny napastniczej Rosji przeciwko Ukrainie, chociaż poziom niepewności pozostaje wysoki.