W centrum uwagi: sprawiedliwa i czysta transformacja energetyczna

Zwalczanie zmiany klimatu oraz przejście na czystą i sprawiedliwą energię to największe wyzwania XXI w. Są to również priorytety zawarte w nowej europejskiej strategii na rzecz zielonego i trwałego wzrostu gospodarczego. Zgodnie z Europejskim Zielonym Ładem Komisja zamierza ograniczyć emisje CO₂ o co najmniej 55 proc. do 2030 r. i osiągnąć neutralność klimatyczną do 2050 r.

Na całym kontynencie spada zużycie paliw kopalnych. Coraz więcej krajów UE ogłasza stopniowe wycofywanie się z wydobycia węgla lub przygotowuje się do niego. To dobra wiadomość dla klimatu, bowiem zmniejszając zużycie węgla, chronimy środowisko i ludzkie zdrowie oraz podnosimy standard życia. Dekarbonizacja ma również sens z ekonomicznego punktu widzenia, ponieważ energia ze źródeł odnawialnych jest wytwarzana po konkurencyjnych cenach, zwykle niższych niż ceny produkcji energii z paliw kopalnych. Ale również dlatego, że sektor czystej energii może umożliwić stworzenie milionów nowych miejsc pracy.

Idziemy w dobrym kierunku, ale te zmiany mogą mieć negatywny wpływ na niektóre społeczności. Przede wszystkim te, w których źródłem utrzymania są wydobycie i wykorzystanie węgla, torfu lub łupków bitumicznych. Znajdujemy się w historycznym punkcie zwrotnym, który stanowi przełomowy moment dla naszego społeczeństwa. Dlatego musimy zadbać o to, by ta transformacja dokonała się w sposób sprawiedliwy wobec wszystkich obywateli i regionów UE, by wszyscy na niej skorzystali i by jej negatywne skutki były ograniczone. Dlatego też Komisja podejmuje działania w celu dokonania sprawiedliwej transformacji.

Wsparcie dla regionów górniczych w transformacji energetycznej 

Węgiel wydobywa się nadal w 31 regionach w 11 krajach UE. W górnictwie zatrudnionych jest około 230 tys. osób. W 2019 r. około 18 proc. europejskiego koszyka energetycznego było oparte na węglu.

Wiele innych krajów UE wykorzystuje torf lub łupki bitumiczne do wytwarzania energii. Tego rodzaju produkcja w różnych regionach ma podobne cechy i podobne skutki pod względem emisji CO₂. Transformacja energetyki wpłynie destrukcyjnie na takie regiony i kraje, bowiem będzie miała bezpośredni wpływ na lokalne struktury gospodarcze i społeczne.

Aby pomóc zagrożonym regionom Komisja w 2017 r. wystąpiła z nową inicjatywą dla wysokoemisyjnych regionów górniczych w okresie transformacji. Niedawno wprowadziła z kolei mechanizm sprawiedliwej transformacji, dzięki któremu pracownicy z regionów górniczych otrzymają dostosowane do potrzeb wsparcie finansowe i praktyczną pomoc.

Mechanizm sprawiedliwej transformacji

Najważniejszym instrumentem wsparcia dla regionów górniczych, przewidzianym w Europejskim Zielonym Ładzie jest mechanizm sprawiedliwej transformacji. Ma on zagwarantować, by przejście na gospodarkę neutralną dla klimatu było sprawiedliwe. Mechanizm zapewnia ukierunkowane wsparcie, dzięki któremu w latach 2021–2027 można będzie zainwestować co najmniej 100 mld euro w regionach najbardziej dotkniętych negatywnymi społeczno-gospodarczymi skutkami transformacji i złagodzić te skutki.

Elementem mechanizmu sprawiedliwej transformacji jest Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji, z którego pochodzi 7,5 mld euro dostępnych dla krajów UE. Regiony UE otrzymają z funduszu dotacje na kształcenie i przekwalifikowanie pracowników, pomoc dla firm, startupów oraz inkubatorów przedsiębiorczości na tworzenie nowych miejsc pracy oraz na inwestycje sprzyjające przejściu na czystą energię.

Aby pomóc krajom i regionom UE w odblokowaniu wsparcia dostępnego z mechanizmu sprawiedliwej transformacji. Komisja Europejska stworzyła platformę sprawiedliwej transformacji. Jest ona oparta na wspomnianej wcześniej inicjatywie na rzecz regionów górniczych w UE w okresie transformacji i stanowi forum, na którym regiony górnicze w okresie transformacji mogą dzielić się informacjami na temat udanych rozwiązań związanych z transformacją.

Oprócz tego platforma zapewni wsparcie techniczne i doradztwo zainteresowanym podmiotom publicznym i prywatnym w regionach górniczych i regionach o wysokiej emisji dwutlenku węgla. Daje ona łatwy dostęp do informacji na temat możliwości finansowania i źródeł pomocy technicznej. Dzięki tej platformie kwota 40 mld euro zaproponowana w ramach funduszu sprawiedliwej transformacji będzie przekazywana na właściwe projekty, a żaden region nie zostanie pominięty. Platforma ułatwi również dostęp do specjalnego systemu w ramach InvestEU oraz instrumentu pożyczkowego na rzecz sektora publicznego, które wraz z Funduszem na rzecz Sprawiedliwej Transformacji stanowią trzy filary mechanizmu sprawiedliwej transformacji.

Regiony górnicze UE w okresie transformacji

Muzeum Śląskie w Katowicach (na zdjęciu powyżej) jest dobrym przykładem tego, jak można przekształcić dawną kopalnię węgla kamiennego w instytucję kultury, jednocześnie zachowując charakter miejsca i oddając hołd górniczemu dziedzictwu, dzięki któremu wiele pokoleń mieszkańców regionu żyło w dostatku. 

Komisja Europejska aktywnie wspiera regiony górnicze na całym kontynencie. W 2017 r., w ramach pakietu „Czysta energia dla wszystkich Europejczyków” zaproponowała inicjatywę na rzecz regionów górniczych w okresie transformacji. Inicjatywa zapewnia regionom górniczym wsparcie o charakterze uzupełniającym:

• pomoc techniczną
• zestawy materiałów informacyjnych
• ułatwianie kontaktów z zainteresowanymi stronami.

Jednym z najważniejszych instrumentów pomocy dla górnictwa w ramach tej inicjatywy jest program pomocy technicznej START (ang. Secretariat’s technical assistance to regions in transition). Program jest realizowany w siedmiu regionach UE i uwzględnia ich różnorodność. Dla każdego regionu opracowano profil opisujący jego najważniejsze cechy związane z procesem dekarbonizacji. Jedne regiony są bardziej wiejskie, inne są bardziej zurbanizowane, niektóre podejmują dopiero pierwsze kroki w kierunku dekarbonizacji, a inne zrobiły duże postępy.

Robert Pollock, starszy doradca w Sekretariacie inicjatywy na rzecz regionów górniczych w okresie transformacji, mówi:

W pierwszej połowie 2020 r. zrobiliśmy znaczne postępy przede wszystkim w regionach Midlands w Irlandii, Asturias w Hiszpanii oraz Karlowe Wary w Czechach. Na podstawie naszych doświadczeń w regionach objętych programem START możemy określić warunki niezbędne do osiągnięcia sprawiedliwej transformacji. Są to: koordynacja prac różnych szczebli administracji, wspólny plan transformacji określający środki krótko- i długoterminowe, zaangażowanie lokalnej społeczności, lewarowanie aktywów zastanych w gospodarce lokalnej oraz zapewnienie zdolności do transformacji na poziomie lokalnym i regionalnym. 

Program pomocy dla regionu Midlands w Irlandii zakończył się we wrześniu 2020 r. udanym procesem konsultacji, w ramach którego złożono ponad 150 propozycji projektów. Z powodu pandemii COVID-19 pracownicy zespołu START i zespołu ds. sprawiedliwej transformacji w regionie dostosowali się do okoliczności i kontynuowali prace zdalnie. Ta sytuacja nie osłabiła jednak w żaden sposób zaangażowania społeczności lokalnych. Udało się więc zrealizować wiele projektów lokalnych, koordynowanych przez te społeczności, jak również projektów koordynowanych odgórnie przez władze regionalne i krajowe. Projekty te odegrają kluczową rolę w dekarbonizacji regionu Midlands.

W procesie dekarbonizacji kluczem do sukcesu jest wiedza. Dlatego sekretariat opracowuje materiały informacyjne, które pomagają regionom i inspirują je do działania. Materiały te dotyczą na przykład rekultywacji środowiska i wykorzystywania zasobów w innych celach lub strategii transformacyjnych. Zawierają również opisy projektów, takich jak modernizacja węgierskiej elektrowni Matra lub stworzenie ogólnodostępnej platformy informacyjnej „Tereny poprzemysłowe i zdegradowane” w województwie śląskim.

Innym ważnym elementem skutecznej transformacji jest współpraca zainteresowanych podmiotów działających w poszczególnych regionach. Inicjatywa na rzecz regionów górniczych ułatwia wymianę informacji i doświadczeń w ramach spotkań i innych form współpracy między regionami.

Pakiet inicjatyw uzupełniających na rzecz sprawiedliwej transformacji w połączeniu ze znacznym wsparciem finansowym i doradczym umożliwia rozwój społecznościom w otoczeniu gospodarczym nastawionym na przyszłość. Komisja Europejska dokłada starań, by transformacja odbywała się sprawiedliwie i by nikt nie był pozostawiony samemu sobie.