Apps voor contacttracering en waarschuwing tijdens de coronapandemie

Corona-apps

Het coronavirus werd in het digitale tijdperk bestreden. Vanwege de aard van het virus en de noodzaak om gedragsveranderingen teweeg te brengen, hebben we sociale instrumenten te ontwikkeld om mensen mondiger te maken en te motiveren om samen maatregelen te nemen om het virus te bestrijden. Al in de eerste maanden van de pandemie zag de digitale gemeenschap het potentiële nut van nieuwe betrouwbare technologieën (zoals bluetooth) om de pandemie te monitoren en te bestrijden, de medische follow-up van patiënten te vergemakkelijken en burgers te adviseren over wat zij zelf konden doen om het virus in te dammen.

22 Volksgezondheidsautoriteiten hebben nationale tracerings- en waarschuwingsapps gelanceerd, als onderdeel van een pakket maatregelen om de verspreiding van het coronavirus te voorkomen. Deze vrijwillige, privacybeschermende en beveiligde apps boden de mogelijkheid om burgers te waarschuwen dat zij in de onmiddellijke nabijheid zijn geweest van een persoon die positief was getest op het coronavirus. Naast handmatig contactonderzoek hebben deze corona-apps geholpen om besmettingsketens in binnen- én buitenland te doorbreken en zo levens te redden.

In oktober 2020 hebben de Europese landen en de Europese Commissie een nieuwe dienst opgezet, de European Federation Gateway, om nationale apps in staat te stellen met elkaar te communiceren en ze in de hele EU interoperabel te maken. Dit betekende dat Europeanen hun nationale apps ook in andere EU-landen konden blijven gebruiken en konden blijven profiteren van volledige interoperabiliteit, beveiligde transmissie en minimale informatie-uitwisseling. Deze dienst werd ontwikkeld en uitgerold in een recordtijd, binnen zes maanden na de eerste COVID-19-uitbraak in Europa. Het is een prachtig voorbeeld van Europese samenwerking.

In het najaar van 2021, op het hoogtepunt van het succes ervan, wisselden 19 Europese landen via de European Gateway risicocontactinformatie uit. Er waren totaal ongeveer 206 miljoen unieke vrijwillige downloads van de apps, wat neerkomt op tientallen miljoenen actieve gebruikers in Europa en de EU. 

Hoogtepunten – European Federation Gateway Service

De corona-apps werden op vrijwillige basis gebruikt. De privacy van de gebruikers werd volledig beschermd en maakten het was niet mogelijk de locatie van mensen te volgen.

Vanaf hun oorspronkelijke opzet was het de bedoeling de nationale apps en de European Gateway af te schaffen zodra de coronapandemie voorbij was of de nationale regeringen het gebruik van de dienst hadden stopgezet. Verschillende landen hebben tijdelijke wetten aangenomen of reeds bestaande wetgeving gewijzigd (bv. voor gegevensbescherming, nieuwe pandemiewetten enz.) om de corona-apps in te zetten. Dit verklaart, samen met de gunstige ontwikkeling van de pandemie, waarom de Europese landen vanaf eind 2021 de verbinding met de European Gateway begonnen te verbreken. Dit kwam hetzij doordat de Europese landen de nationale app niet meer gebruikten, hetzij doordat de geldigheid van de ad-hocwetgeving afliep.

In april 2022 is de European Gateway met succes overgedragen aan het Europees Centrum voor ziektepreventie en -bestrijding (ECDC). Hierdoor kon de EU de digitale capaciteit voor contacttracering versterken, in overeenstemming met het nieuwe mandaat van het ECDC, door de nodige deskundigheid bij het ECDC te bundelen.

In februari 2023 waren alle resterende apps van landen die aan de European Gateway deelnamen, uit het systeem verwijderd. De European Gateway is vervolgens gedeactiveerd. Het ECDC en de Commissie hebben voorzien in een reactiveringsprocedure om de European Gateway zo nodig ter beschikking van de EU-landen te stellen.

Corona-apps in de EU – een model voor de toekomst?

In december 2022 heeft de Europese Commissie een studie gepubliceerd met een overzicht van de aanpak en de lessen die zijn getrokken op het gebied van internationale interoperabiliteit, coördinatie, uitvoering en de epidemiologische impact van digitale contacttraceringsapps in verband met COVID-19.

De EU-landen zijn ervan overtuigd dat de samenwerking binnen de EU via de verschillende werkgroepen op het gebied van digitaal contactonderzoek heeft bijgedragen tot betere opsporing van besmettingen over de landsgrenzen heen. Verder heeft deze samenwerking geleid tot technische bijstand, collegiale ondersteuning en waardevolle inzichten, waardoor de uitvoerings- en werkingskosten van verschillende nationale apps daalden.

De inspanningen in verband met digitale contacttracering hebben aangetoond dat Europa in staat is snel overeenstemming te bereiken over een innovatieve en opkomende technologie en deze te leveren aan miljoenen gebruikers op een manier die de privacy beschermt, dankzij doeltreffende coördinatie en samenwerking tussen de deelnemende landen.

Resultaten

De tracerings- en waarschuwingsapps werden op grote schaal vrijwillig in gebruik genomen en zijn tussen 2020 en juli 2022 meer dan 206 miljoen keer gedownload, wat neerkomt op tientallen miljoenen actieve gebruikers. Ontwikkelaars en de EU-landen hebben speciale websites en promotiemateriaal opgezet, samen met voorlichtingscampagnes om het gebruik ervan te bevorderen. 

Veranderingen in de epidemiologische situatie, verschillende besmettingsgolven en nieuwe, meer besmettelijke virusvarianten hebben geleid tot een absolute piek van meer dan 700.000 meldingen op één dag in maart 2022 via de European Federation Gateway Service.

* In 7 landen: Finland, Ierland, Duitsland, IJsland, Frankrijk, Zwitserland, Nederland
** In 6 landen: Finland, Ierland, Duitsland, IJsland, Frankrijk, Zwitserland

Bescherming van de persoonsgegevens van gebruikers  

In april 2020 heeft de Europese Commissie een EU-toolbox voor corona-apps en richtsnoeren voor gegevensbescherming gepubliceerd. Daarin worden ook de uitgangspunten van deze apps genoemd:

• de installatie en het gebruik van een corona-app is en blijft vrijwillig
• het beginsel van minimale gegevensverwerking geldt: alleen gegevens die strikt noodzakelijk zijn voor het functioneren van de app, mogen worden verzameld, verder niets
• de app moet nabijheidsgegevens op basis van Bluetooth-technologie gebruiken
• de app mag geen locatiegegevens vragen of gebruiken
• de app mag de bewegingen van gebruikers niet volgen
• de gegevens mogen niet langer dan nodig, en maximaal 14 dagen, worden bewaard
• de gegevens moeten met de nieuwste methoden, waaronder versleuteling, worden beschermd
• de app moet worden gedeactiveerd zodra de pandemie voorbij is

Gezondheidsgegevens zijn volgens artikel 9 van de AVG (algemene verordening gegevensbescherming) gevoelige gegevens, zodat ze alleen onder strikte voorwaarden mogen worden verwerkt. Gecombineerde statistische gegevens over het gebruik van corona-apps op basis waarvan het onmogelijk is om personen te identificeren, worden niet beschouwd als persoonsgegevens en daarop is de AVG dan ook niet van toepassing.

Achtergrondinformatie

Op 8 april 2020 kwam de Commissie met een aanbeveling om een geleidelijke afschaffing van de coronamaatregelen te ondersteunen met mobiele data en apps, waarbij ze enkele basisbeginselen vaststelde voor apps voor van social distancing, preventie, contactopsporing en waarschuwing. Bij het gebruik van apps en data moeten de regels inzake gegevensbeveiliging en de grondrechten van de EU, zoals privacy en gegevensbescherming, in acht worden genomen.

Op 16 april 2020 gaven de EU-lidstaten in het e-gezondheidsnetwerk, samen met de Commissie, hun goedkeuring aan een EU-toolbox voor corona-apps, waarin de basis wordt gelegd voor een gemeenschappelijke Europese aanpak. Op 13 mei stelde het e-gezondheidsnetwerk interoperabiliteitsrichtsnoeren vast, waarin de landen duidelijk beschrijven waaraan de apps in elke fase van de workflow van de contacttracering moeten voldoen.

Op basis van het voorgaande werk kwam het e-gezondheidsnetwerk in juni 2020 met technische specificaties en richtsnoeren voor de architectuur van een "European Federation Gateway Service", een systeem om informatie van corona-apps uit EU-landen uit te wisselen. Dankzij dit systeem konden burgers met slechts één corona-app reizen binnen de landen die zich bij de European gateway hadden aangesloten. De voorwaarden voor het verwerken van persoonsgegevens via de Gateway zijn in juli 2020 vastgesteld, door een wijziging van het uitvoeringsbesluit over het e-gezondheidsnetwerk.

De ontwikkeling en uitrol van de European Gateway was eind september 2020 afgerond, slechts zes maanden na de eerste uitbraken in Europa. Daarna konden de EU-lidstaten hun corona-apps aan de Gateway koppelen. Op zijn hoogtepunt verbond de European Gateway de apps van 19 landen met elkaar. In februari 2023 waren alle resterende apps van landen die aan de European Gateway deelnamen, uit het systeem verwijderd. Het systeem werd daarna gedeactiveerd.