Bescherming van de democratie

Het pakket voor de verdediging van de democratie van 12 december 2023 houdt het volgende in:

• een mededeling over de stand van zaken van het actieplan voor Europese democratie
• een wetgevingsvoorstel voor gemeenschappelijke normen over transparantie en verantwoordingsplicht voor lobbyisten van landen buiten de EU die de besluitvorming in de EU willen beïnvloeden
• een aanbeveling om verkiezingen vrij, eerlijk en zonder invloed van buitenaf te laten verlopen
• een aanbeveling om de inspraak van burgers en maatschappelijke organisaties in het beleid te bevorderen

De gemeenschappelijke transparantienormen hebben als doel om:

• de democratische ruimte van de EU te beschermen
• het vertrouwen in de democratische instellingen te bevorderen
• openbare debatten te beschermen tegen heimelijke inmenging

Dit moet worden bereikt zonder de grondrechten en de democratische waarden in het gedrang te brengen door overdreven maatregelen. Daarnaast heeft de Commissie ook de resultaten van een aanvullende Eurobarometer-enquête over democratie bekendgemaakt.

In 2020 kwam de Commissie met een actieplan voor Europese democratie om de democratie in de EU weerbaarder te maken door:

• vrije en eerlijke verkiezingen
• meer mediavrijheid
• bestrijding van desinformatie

Daarbij ging ook veel aandacht naar inspraak van burgers en het maatschappelijk middenveld. In de aanloop naar de volgende Europese verkiezingen heeft de Commissie in 2023 de uitvoering van het actieplan geëvalueerd en nagegaan wat de EU nu al kan doen om bestaande en nieuwe problemen aan te pakken.

Lees hoe het actieplan voor Europese democratie in de bijlage is vernieuwd

Om onze Europese democratie veilig te stellen, moeten verkiezingsprocessen actiever worden beschermd. Dat betekent verkiezingen vrij en eerlijk houden, een open democratisch debat voeren en hackers een stap voor blijven.

Enkele belangrijke maatregelen op dit gebied:

• wetgeving die voor meer transparantie over politieke reclame zorgt, aangevuld met ondersteunende maatregelen en richtsnoeren voor politieke partijen en lidstaten
• de wijziging van de verordening over de financiering van Europese politieke partijen
• een nieuw gezamenlijk initiatief ter bescherming van verkiezingsprocessen via het Europees samenwerkingsnetwerk voor verkiezingen. Zo kan in de lidstaten meer capaciteit worden opgebouwd om verkiezingsrisico’s, zoals desinformatie en cyberdreigingen, aan te pakken samen met de samenwerkingsgroep voor netwerk- en informatiebeveiliging

Mediavrijheid en mediapluralisme zijn essentieel voor onze democratie en zijn in het Handvest van de grondrechten vastgelegd. Vrije en pluralistische media zijn van cruciaal belang om machthebbers ter verantwoording te roepen en burgers te helpen met kennis van zaken beslissingen te nemen. Doordat onafhankelijke media het publiek betrouwbare informatie verstrekken, spelen zij een belangrijke rol in de strijd tegen desinformatie en manipulatie van het democratische debat. De veiligheid van journalisten verbeteren, hen tegen misbruik van procesrecht beschermen en het algemene mediapluralisme verbeteren, zijn topprioriteiten voor het optreden van de EU op dit gebied:

• In 2021 kwam de Commissie met een aanbeveling om de veiligheid van journalisten en andere mediaprofessionals te verhogen. Daarin vraagt zij de lidstaten onder meer om onafhankelijke nationale ondersteuningsdiensten op te richten, waaronder hulplijnen, juridisch advies, psychologische ondersteuning en schuilplaatsen voor journalisten en mediaprofessionals die worden bedreigd. Zij vraagt ook om betere bescherming van journalisten tijdens betogingen, meer onlineveiligheid en speciale steun voor vrouwelijke journalisten. 
• In 2022 heeft de Commissie nieuwe initiatieven voorgesteld om journalisten en mensenrechtenactivisten beter tegen onrechtmatige gerechtelijke procedures (SLAPP’s) te beschermen. De voorgestelde richtlijn heeft betrekking op SLAPP’s in burgerlijke zaken met gevolgen in meer dan één EU-land. Rechters kunnen overduidelijk ongegronde rechtszaken tegen journalisten en mensenrechtenverdedigers er snel door seponeren. De richtlijn zorgt ook voor een aantal procedurele waarborgen en rechtsmiddelen, zoals schadevergoeding en afradende sancties voor het aanspannen van onrechtmatige rechtszaken. Tegelijkertijd heeft de Commissie de lidstaten ook aanbevolen om hun regels met de voorgestelde EU-wetgeving voor binnenlandse zaken in overeenstemming te brengen, en dat in alle procedures, niet alleen burgerlijke. Daarbij worden de lidstaten ook opgeroepen om een aantal andere maatregelen te nemen, zoals opleiding en bewustmaking, om SLAPP’s te bestrijden.
• Eveneens in 2022 heeft de Commissie nieuwe regels voorgesteld om het pluralisme en de onafhankelijkheid van de media in de EU te beschermen in het kader van de Europese verordening inzake mediavrijheid. De Europese verordening inzake mediavrijheid zal ervoor zorgen dat de media (openbaar en particulier) gemakkelijker over de grenzen heen kunnen opereren op de interne EU-markt, zonder onnodige druk. Er wordt ook met de digitale transformatie van de media rekening gehouden. Verder heeft de Commissie voorgesteld een nieuwe onafhankelijke Europese raad voor mediadiensten op te richten die uit nationale media-autoriteiten bestaat. Die raad zal de doeltreffende en consistente toepassing van de EU-mediawetgeving bevorderen, met name door richtsnoeren voor mediaregelgeving op te stellen.

Voor de EU is het de voorbije jaren een strategische prioriteit geworden om de Europese democratie te beschermen tegen de dreigingen en schadelijke gevolgen van desinformatie, informatiemanipulatie en inmenging, vooral vanuit het buitenland. Overal ter wereld worden democratieën geconfronteerd met een wildgroei aan desinformatie en buitenlandse inmenging, die hun instellingen kunnen destabiliseren en de maatschappij verder kunnen verdelen, waardoor het vertrouwen van de burgers wordt ondermijnd. Dat wordt nog verergerd door de digitalisering, waardoor desinformatie sneller en efficiënter dan ooit kan worden verspreid.

In het kader van het actieplan voor Europese democratie heeft de EU haar inspanningen opgevoerd om zowel binnen als buiten de EU op die veranderende dreigingen te reageren. Het plan bouwt voort op wat de EU al heeft gedaan en is stevig in de Europese waarden en beginselen verankerd. Het waarborgt de vrijheid van meningsuiting en het recht op toegang tot wettelijke inhoud.

Enkele belangrijke maatregelen op dit gebied:

• betere samenwerking en coördinatie op grond van bestaande netwerken om de toenemende golf van desinformatiecampagnes aan te pakken
• een uitgebreid EU-instrumentarium voor de aanpak van buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging
• een verbeterde praktijkcode tegen desinformatie die onlineplatformen verplicht meer verantwoording afleggen om de verspreiding van desinformatie te voorkomen, dit in overeenstemming met de verordening digitale diensten

Meer verantwoordingsplicht van onlineplatformen

Nadat de Commissie in 2021 had aangegeven hoe de bestaande EU-praktijkcode tegen desinformatie kon worden verbeterd, kwam er in juni 2022 een nieuwe code. Die geldt voor zowel algemene als gespecialiseerde onlineplatformen, de onlinereclame-industrie, de onderzoekswereld, het maatschappelijk middenveld en factcheckers. De code bevat een breed scala aan verbintenissen, van demonetisatie en transparantie tot gegevenstoegang. Belangrijk is dat de code goed opgevolgd wordt en dat er een centrum komt dat voor meer transparantie en verantwoordingsplicht moet zorgen.

Conform de verordening digitale diensten worden zeer grote onlineplatformen en zoekmachines ook verplicht om regelmatig de systeemrisico’s van hun diensten voor de samenleving te beoordelen, zoals het risico dat die diensten voor desinformatiecampagnes worden misbruikt.

Sterkere banden tussen mensen en de democratische instellingen die hen vertegenwoordigen, vormen de basis voor een weerbare democratie. Een ruimte creëren voor inspraak van burgers en maatschappelijke organisaties in het beleid is essentieel voor de weerbaarheid van onze democratie, zowel tijdens verkiezingen als op andere momenten.

In het actieplan voor Europese democratie was dit een algemene prioriteit. De Conferentie over de toekomst van Europa maakte duidelijk hoe burgerparticipatie kan worden uitgebreid. Ze heeft tot een nieuwe fase van die participatie geleid met Europese burgerpanels die nu in de beleidsvorming van de Europese Commissie zijn opgenomen.

De Commissie blijft middelen uit allerlei EU-programma’s gebruiken om de maatregelen en de doelstellingen van het actieplan voor Europese democratie te ondersteunen.

Enkele voorbeelden: 

• voor de bevordering van eerlijke verkiezingen, inspraak van burgers en het maatschappelijk middenveld en het vertrouwen in de democratie worden middelen gebruikt uit de cohesiefondsen en de programma’s “Burgers, gelijkheid, rechten en waarden”, Creatief Europa, Erasmus+ en Horizon Europa
• nieuwsmediaorganisaties binnen en buiten de EU worden gefinancierd met middelen uit Creatief Europa, Digitaal Europa en het programma Europa in de wereld – mensenrechten en democratie
• de bestrijding van desinformatie om de mediageletterdheid te bevorderen en burgers te helpen leugens te herkennen gebeurt met middelen van Erasmus+ en het Europees Solidariteitskorps

Om mensen te helpen hun weg in verschillende programma’s te vinden, heeft de Commissie een gemakkelijk toegankelijk portaal opgezet waarop alle fondsen van de EU te vinden zijn, waaronder financieringsmogelijkheden op het gebied van democratie.

Gerelateerde initiatieven