Je hersens aan het werk zetten – de uitdaging van vertalen
Vertaling is de taal van Europa
Umberto Eco
Vertalers werken, in tegenstelling tot tolken, met teksten op papier. Het beste en meest natuurlijke resultaat krijg je als je vertaalt van een vreemde taal naar je beste taal. Meestal (maar niet altijd) is dat je moedertaal. Maar wat houdt vertalen nu precies in?
Boodschap
Alle vertalers moeten zichzelf afvragen: "Hoe kan ik de boodschap overbrengen?" Een goede vertaling heeft hetzelfde effect op de lezer als de oorspronkelijke tekst.
Als het origineel je laat glimlachen of nieuwsgierig maakt, dan moet de vertaling dat ook doen. Dit betekent dat het inzicht van de vertaler verder moet gaan dan enkel de woorden, grammatica en structuur. Hij of zij moet de boodschap van de auteur op alle niveaus begrijpen. Goede vertalers kunnen context, stijl en subtiele betekenisnuances goed aanvoelen.
Kennis
Als je bijvoorbeeld een tekst over elektronica of geneeskunde moet vertalen, heb je speciale kennis over dat onderwerp nodig. Om een rijmpje of een woordgrap te vertalen, moet je vertrouwd zijn met beide culturen en stijlgevoel hebben.
Lokale context
Iedere taal is geworteld in een bepaalde culturele, sociale en geografische achtergrond. Daarom moet je als vertaler soms nieuwe woorden verzinnen voor termen waarvoor er geen equivalent bestaat in je eigen taal. Bovendien moeten teksten die zeer specifiek zijn voor een bepaalde cultuur, worden aangepast om ze toegankelijker te maken voor mensen uit een andere cultuur of regio. Dit wordt lokalisatie genoemd.
Levende taal
Woorden en uitdrukkingen kunnen snel veranderen. Nieuwe ideeën en uitvindingen en nieuwe betekenissen voor bestaande termen leiden tot nieuwe manieren om allerlei concepten uit te drukken. Dit is een van de grootste uitdagingen en meest boeiende aspecten van vertaling.
Een woord in een woordenboek naslaan is niet meer dan een eerste stap. Vaak is het namelijk de context waarin een woord wordt gebruikt, die bepaalt welke term wordt gekozen.
Zin om het eens te proberen?
Als je meedoet aan onze vertaalwedstrijd, kun je eens kennismaken met het werk van professionele vertalers. We zullen je beoordelen op:
- de nauwkeurigheid van je vertaling
- de mate waarin je taalgebruik correct is
- je vermogen om vloeiend te schrijven in je gekozen taal
- de creativiteit van je oplossingen
Voorbeelden uit vorige edities
Om je te helpen met de voorbereiding, volgen hieronder enkele voorbeelden uit vorige edities:
Rijm
De Franse brontekst van 2011 bevatte rijm, een lastige vertaalklus. Hier vind je een paar geslaagde oplossingen in verschillende talen:
De Engelse brontekst van 2008 bevatte een verwijzing naar twee Engelse dialecten: Cockney en Geordie. Maar hoe moeten de woorden "Cockney" en "Geordie" in andere talen worden vertaald? Mogen we van niet-Engelstalige lezers wel verwachten dat zij weten wat die betekenen?
Hiervoor bestaan drie oplossingen:
- Als we ervan uitgaan dat "Cockney" en "Geordie" bij de meeste Nederlandse lezers bekend zijn, kunnen we ze gewoon laten staan.
- We kunnen ook een korte uitleg toevoegen: "Cockney en Geordie (dialecten uit Londen en het noordoosten van Engeland)".
- Ten slotte kunnen we de namen vervangen door die van dialecten van onze eigen taal (bijv. West-Vlaams en Gronings).
Een gelijkaardig probleem stond in 2013 in de Spaanse brontekst. Daarin werd het woord "manchegos" gebruikt. Als daarvoor geen equivalent bestaat in de taal van de vertaler, dan moet hij de uitdrukking vervangen door een uitleg, hier "mensen uit La Mancha".
Maar bij het vertalen is er altijd een risico dat je door de bomen het bos niet meer ziet. Je kunt nog zo je best doen een mooi rijm te maken of een idiomatische uitdrukking te vinden, je moet ook nagaan wat het beste werkt in de context. Wat is bijvoorbeeld het beste register? Kun je beter gebruikmaken van slang, archaïsche taal of vaktaal? Het is vaak lastig om precies het juiste evenwicht te vinden.
De winnaars van de vorige edities hebben vertalingen gemaakt die van begin tot eind vlot liepen. Daarom is het belangrijk het stilistische evenwicht niet uit het oog te verliezen. De eeuwige vraag is hoe je dicht bij de originele gedachte kunt blijven en deze tegelijkertijd vlot en idiomatisch in je eigen taal kunt verwoorden.
Voorselectie
Aangezien slechts 5 leerlingen per school mogen deelnemen aan de wedstrijd, kunnen scholen ervoor kiezen een eigen voorselectie te organiseren. Sommige scholen kiezen één leerling per vreemde taal die op de school onderwezen wordt.
Tips
Leerlingen die vertalen naar hun moedertaal of de taal die ze het best beheersen, hebben een groot voordeel ten opzichte van de dapperen die naar een vreemde taal proberen te vertalen. Om een taal echt goed te schrijven, moet je de doeltaal beheersen op het niveau van een goed opgeleide native speaker.
Goed schrijven is van het grootste belang, dus het kan nuttig zijn als de leraar van de moedertaal samenwerkt met de leraren vreemde talen om de leerlingen op de wedstrijd voor te bereiden.
Vergeet niet dat studenten Latijn en/of Oud-Grieks hun vertaalvaardigheden vaak ook kunnen gebruiken voor moderne talen!