Samenzweringstheorieën ontmaskeren

Tijdens de coronacrisis is het aantal misleidende en ronduit schadelijke samenzweringstheorieën toegenomen, vooral online. Om dat tegen te gaan hebben de EU en de Unesco tien infographics gemaakt. Die helpen om zulke verzinsels te herkennen, te ontkrachten en te bestrijden.

Let op: Tijdens de coronacrisis is het aantal misleidende en ronduit schadelijke samenzweringstheorieën toegenomen. Maar soms zijn ze moeilijk te herkennen. En wat doe je ertegen?

Wat is een samenzweringstheorie? Waarom verspreiden ze zich zo snel?

1. Wat is een samenzweringstheorie?

Het is het geloof dat bepaalde gebeurtenissen of situaties achter de schermen door bepaalde machten met slechte bedoelingen in het geheim worden aangestuurd.

2. Wat hebben alle samenzweringstheorieën met elkaar gemeen?

Er is een "geheim plan"
Er is een "groep samenzweerders"
Er zijn "bewijzen" voor het plan
"Niets is toevallig, niets is wat het lijkt en alles heeft met elkaar te maken"
De wereld is verdeeld in "goed en kwaad"
Bepaalde mensen en groepen zijn de zondebok

3. Waarom verspreiden ze zich zo snel?

Ze lijken een logische verklaring te bieden voor gebeurtenissen of situaties die moeilijk te begrijpen zijn. Zo geven ze een vals gevoel van controle en duidelijkheid. Die behoefte aan duidelijkheid is extra groot in tijden zoals de coronacrisis.

4. Hoe ontstaan ze?

Samenzweringstheorieën beginnen vaak als een verdenking. Iemand vraagt zich af wie er baat zou kunnen hebben bij een gebeurtenis of de situatie en wijst dan samenzweerders aan. Alle "bewijzen" worden daarna zo uitgelegd dat ze in de theorie passen.

Daarna kan het snel gaan. Iedereen die tegenargumenten aandraagt, wordt beschouwd als een samenzweerder.

5. Waarom blijven mensen ze verspreiden?

Veel mensen geloven dat ze echt waar zijn. Anderen willen mensen bewust uitdagen, manipuleren of misleiden om politieke of financiële redenen. Let op: U kunt de theorieën overal tegenkomen: online, bij vrienden, bij familie, noem maar op.

De eerste stap om samenzweringstheorieën te voorkomen, is te beseffen dat ze bestaan. Dus let op. Stop de theorieën.

1. Check de auteur: wie schrijft dit en waarom?

Waarschijnlijk geen samenzweringstheorie

De auteur heeft erkende kwalificaties en referenties op dit gebied
De auteur noemt feiten die ik kan controleren en bewijzen uit wetenschappelijk en universitair onderzoek

Waarschijnlijk een samenzweringstheorie

De auteur noemt zichzelf een expert op het gebied, maar is niet aangesloten bij een organisatie of instelling van naam
De auteur zegt kwalificaties te hebben, maar die zijn inmiddels achterhaald, of niet te controleren

2. Check de bron: is die betrouwbaar en bekend?

Waarschijnlijk geen samenzweringstheorie

De bron is al door verschillende gezaghebbende media geciteerd
De informatie is bevestigd door diverse wetenschappers of academici
De bron en de beweringen zijn bevestigd door onafhankelijke factcheckers

Waarschijnlijk een samenzweringstheorie

De bron van de informatie is onduidelijk
De informatie wordt alleen verspreid door zelfverklaarde experts
De bron en de beweringen zijn niet bevestigd en zelfs ontkracht door onafhankelijke factcheckers

3. Check de toon en de stijl: is het bericht genuanceerd en evenwichtig, of eenzijdig en sensationeel?

Waarschijnlijk geen samenzweringstheorie

De auteur is niet bang om ingewikkelde aspecten te bespreken, en zelfs tegenstrijdige perspectieven
De auteur geeft toe niet alles te weten
De toon is objectief en zakelijk

Waarschijnlijk een samenzweringstheorie

De auteur presenteert de informatie als de enige waarheid
De auteur roept vragen op maar geeft geen antwoorden
De auteur demoniseert de zogenaamde samenzweerders
De toon is subjectief en emotioneel
Er worden emotionele beelden of anekdotes gebruikt als illustratie

Wat is een echte samenzwering?

Er bestaan wel degelijk samenzweringen, groot en klein. Meestal draait het daarbij om losstaande gebeurtenissen of personen, bijvoorbeeld een moordaanslag of staatsgreep. Ze worden aan het licht gebracht door klokkenluiders en de media met controleerbare feiten en bewijzen.

Een voorbeeld van een echte samenzwering? In 2006 oordeelde het U.S. District Court in Washington DC (VS) dat grote tabaksbedrijven zich schuldig hadden gemaakt aan een samenzwering. Decennialang hadden zij bewijzen voor de gezondheidsrisico's van roken geheimgehouden om de verkoop te bevorderen. (LA Times, 2006)

Check uw bronnen. Bij twijfel, niet delen. Stop de theorieën.

Samenzweringstheorieën: Wat geloof ik zelf?

Niemand is vrij van vooroordelen of angsten, en die maken het makkelijker om een samenzweringstheorie te geloven.
Waar komen mijn angsten, ideeën en waarden vandaan?

Vraag jezelf af: Waarom geloof ik wat ik geloof?

Wat zijn mijn angsten, ideeën en waarden? Wat betekenen die voor mijn keuzes en mijn omgang met mensen?
Heb ik vooroordelen? Geloof ik in stereotyperingen? Waarom?
Voel ik me benadeeld? Hoe dan?
Wil ik iemand de schuld geven? Waarom?
Hoe kies ik mijn informatiebronnen?
Is dat veranderd sinds de coronacrisis?

COVID-19 kan heel gevaarlijk zijn. Het is normaal om bang en onzeker te zijn.
Onthoud goed: niemand is verantwoordelijk voor het ontstaan van het virus, maar we kunnen allemaal helpen om de verspreiding te stoppen.

Pas op voor een overdosis aan informatie. Hou het bij betrouwbare informatie. Stop de theorieën.

Samenzweringstheorieën kunnen gevaarlijk zijn

Samenzweringstheorieën zijn vaak gericht tegen bepaalde groepen. Zij worden bestempeld als de vijand die het reële of verzonnen gevaar heeft veroorzaakt. Dat verdeelt de samenleving en wakkert geweld aan. Veel mensen verspreiden samenzweringstheorieën omdat ze er echt in geloven, maar sommigen zijn gewoon cynisch en gebruiken de theorieën om polarisering en geweld te stimuleren.

Zo kunnen samenzweringstheorieën schadelijk zijn

Ze wijzen een vijand aan, en een geheim plan dat het leven of het geloof van mensen bedreigt. Daardoor gaan mensen in de verdediging, wat kan leiden tot meer discriminatie, haatmisdrijven, en de opkomst van gewelddadige extremistische groeperingen.
Ze verspreiden wantrouwen in overheidsinstellingen, wat kan leiden tot politieke apathie of radicalisering.
Ze verspreiden wantrouwen in wetenschappelijke en medische informatie, wat ernstige gevolgen kan hebben.

Let op! Veel samenzweringstheorieën, haatzaaiende uitlatingen en desinformatiecampagnes richten zich op zogenaamde "anderen" in de samenleving. Alles kan een argument zijn, bijv. herkomst, geloof of seksuele voorkeur. Ook tijdens de coronacrisis werden allerlei groepen er ten onrechte van beschuldigd het virus in Europa te verspreiden, zoals mensen van Aziatische afkomst, joden, moslims, Roma en lhbtiq+ (FRA, 2020). Samenzweringstheorieën kunnen ernstige gevolgen hebben. Neem ze dus serieus. Check voor u deelt. Stop de theorieën.

Samenzweringstheorieën: De link met antisemitisme

Niet alle samenzweringstheorieën zijn gericht tegen joden, maar door de eeuwen heen is dat wel vaak het geval geweest. Joden hebben ten onrechte de schuld gekregen van allerlei problemen, ziektes, oorlogen en economische crisissen.

Volgens sommige gangbare antisemitische verhalen controleren "de joden" met slechte bedoelingen de overheid, de media en de banken. Ondanks het overweldigende historische bewijs zijn er nog antisemieten die beweren dat de Holocaust door joden veroorzaakt is, of zelfs nooit heeft plaatsgevonden.

Wees op uw hoede voor:

Openlijk beledigende en vernederende taal
Impliciete en gecodeerde antisemitische taal (bijv. in Amerika de "East Coast elites")
Samenzweringstheorieën rond joodse groepen of personen (bijv. de familie Rothschild of de filantroop George Soros) of de staat Israël
Verwijzingen naar de "Protocollen van de wijzen van Zion" (een vervalste tekst over een joods plan voor wereldoverheersing die in veel antisemitische samenzweringsverhalen opduikt).

Antisemitisme is een vorm van discriminatie. Check voor u deelt. Stop de theorieën.

Samenzweringstheorieën voorkomen en ontkrachten

Het is niet simpel om een samenzweringstheorie te stoppen. Er is niet zoiets als een standaardoplossing. Het hangt af van het niveau van blootstelling. Mensen die rotsvast in zo'n theorie geloven, zijn bijzonder moeilijk te bereiken.

Niveau 1: Geringe blootstelling aan samenzweringstheorieën

Voorkomen: een gewaarschuwd mens telt voor twee

Waarschuw mensen zo snel mogelijk dat er samenzweringstheorieën bestaan.
Moedig logisch denken, kritische vragen en factchecks aan.
Wijs mensen op de argumenten achter de meeste coronatheorieën en de kenmerken van samenzweringstheorieën: wantrouwen in officiële berichten, het afwijzen van tegenargumenten, het interpreteren van willekeurige gebeurtenissen als "bewijzen" voor het grote verhaal.

Niveau 2: Grote blootstelling aan samenzweringstheorieën

Ontkrachten: alleen feiten en logica doen ertoe

U moet vooral wel...

...focussen op de feiten die u wil overbrengen, niet op de fabeltjes die u wilt bestrijden
...mikken op uw doel: de auteur, bron of logica achter de samenzweringstheorie
...duidelijk zeggen dat de informatie niet klopt, voordat u de samenzweringstheorie citeert
...een alternatieve, op feiten gebaseerde uitleg geven
...als het kan, visuele hulpmiddelen gebruiken bij uw betoog

U moet vooral niet...

...focussen op de samenzweringstheorie ...de theorie versterken
...teveel informatie geven

Weet wat u moet doen. Stop de theorieën.

Wat zeg je tegen iemand die een samenzweringstheorie gelooft?

Veel aanhangers van samenzweringstheorieën zijn er rotsvast van overtuigd van die kloppen. Hun hele leven en wereldbeeld draaien rond die ideeën.

Als u zulke mensen spreekt, besef dan het volgende:

Alles wat u zegt om de theorie te weerleggen, kunnen zij zien als een bewijs dat u zelf in de samenzwering zit, en sterkt hen in hun overtuiging.
Vaak geloven ze in verschillende samenzweringstheorieën.
De kans is groot dat ze u zullen proberen te overtuigen.

Wat kunt u doen?

Moedig een open gesprek en twijfel aan.
Stel zelf vragen over de theorie om zelfreflectie te stimuleren.
Verwijs naar betrouwbare mensen die vroeger zelf in de bewuste theorie geloofden.
Wees voorzichtig en gebruik zoveel mogelijk verschillende bronnen over het onderwerp.
Lach mensen niet uit. Probeer te begrijpen waarom ze geloven wat ze geloven.
Wees empathisch. De ander is vaak oprecht ongerust en bang.
Doe het stap voor stap. Focus op eenvoudige feiten en logica, sta niet stil bij alle details.
Dring niet aan. Teveel druk werkt averechts. Geef de ander tijd om na te denken en kom er later op terug.

Wees empathisch en stel vragen. Stop de theorieën.

Samenzweringstheorieën: De link met corona

COVID-19 is een nieuwe ziekte die wordt veroorzaakt door een nieuw soort coronavirus. Wetenschappelijk bewijs toont aan dat coronavirussen van dieren afkomstig zijn. De bron van het huidige virus is nog niet bevestigd (WHO, 2020).

Onzekerheid, angst en de complexiteit van de coronapandemie hebben samenzweringstheorieën aangewakkerd. Ze "verklaren" hoe de pandemie is ontstaan en wie ervan profiteert.

Een onderzoek in 28 landen wees uit dat meer dan 3 op de 10 ondervraagden geloven dat een buitenlandse overheid of andere macht het coronavirus opzettelijk verspreidt (Gallup International, maart 2020).

Wees voorzichtig, samenzweringstheorieën zijn misleidend: Ze gaan voorbij aan wetenschappelijk bewijs en geven de schuld onterecht aan mensen en groepen die niet verantwoordelijk zijn voor de pandemie. Deel geen theorieën.

Wat zijn de alarmsignalen?

De bewering dat het virus is gemaakt (bijv. in een laboratorium) door mensen met een specifiek belang (bijv. om de wereldbevolking kleiner te maken).
De bewering dat het virus opzettelijk is verspreid, of dat de verspreiding ervan kunstmatig werd aangewakkerd om zoveel mogelijk mensen te treffen (bijv. via 5G-signalen).
De bewering dat vaccins en behandelingen opzettelijk worden achtergehouden om het virus de vrije loop te laten en zoveel mogelijk mensen te treffen.
De bewering dat bepaalde maatregelen om de verspreiding van het virus tegen te gaan (bijv. vaccins of mondkapjes), juist schadelijk zijn en de mensen onder controle moeten houden.

Onthoud goed: niemand is verantwoordelijk voor het ontstaan van het virus, maar we kunnen allemaal helpen om de verspreiding te stoppen.

Hou het bij betrouwbare informatie. Bij twijfel, niet delen. Stop de theorieën.

Concrete maatregelen tegen samenzweringstheorieën

Komt u een samenzweringstheorie tegen, negeer die dan niet, maar doe er iets tegen. Dat kan heel concreet.

Op sociale media...

...kunt u een comment plaatsen met links naar gecontroleerde informatie (bijv. een website van factcheckers)
...mag u de post met onjuiste informatie vooral NIET DELEN.

Op websites en blogs...

...kunt u de auteur of beheerder van de site gecontroleerde informatie sturen en vragen om correcties
...mag u de website of post met onjuiste informatie vooral NIET DELEN.

Bij traditionele media...

...kunt u contact opnemen met de redactie
...kunt u contact opnemen met de plaatselijk of landelijke raad voor de journalistiek of de ombudsman voor de pers
...mag u de publicatie met onjuiste informatie vooral NIET DELEN.

Hou het bij betrouwbare informatie. Bestrijd onjuiste informatie. Stop de theorieën.

Hoe kunnen journalisten verslag uitbrengen over samenzweringstheorieën?

Betrouwbare informatiebronnen zijn essentieel om samenzweringstheorieën en desinformatie tegen te gaan. Journalisten moeten dus op verantwoorde wijze verslag uit brengen, zich baseren op betrouwbare bronnen en ervoor zorgen dat ze samenzweringstheorieën niet versterken. Dat is soms erg moeilijk.

Als journalist moet u...